Kamulaştırmasız El Atma

İdare Hukuku / Yazan

Kamulaştırmasız el atma idari mercilerin kendilerine tanınmış olan kamulaştırma usullerinden bağımsız ve usule aykırı şekilde, özel mülkiyete konu taşınmaz mallar üzerinde idari işlemle mülkiyeti sınırlandırıcı el koymaları ya da bedelsiz olarak fiili el atma gerçekleştirmeleri şeklinde tanımlanmaktadır. İdari merciler ya da diğer adıyla kamu idareleri usule uygun kamulaştırma işlemleri yapma hakkına sahiptirler. Belirli hukuki prosedürleri olan usulüne uygun kamulaştırma işlemi, özel mülk sahibine bedel ödemek kaydıyla gerçekleştirilmektedir. Ancak kamulaştırmasız el atma durumunda kamu idaresi hiçbir bedel ödemeksizin özel mülkiyette bulunan mal üzerinde hakimiyet kurarak asıl hak sahibinin mülkiyet hakkını kısıtlamaktadır.

Kamulaştırmasız el atma yapan kamu idareleri bu müdahale sonucunda özel mülkiyet sahibinin meydana gelen her türlü zararını gidermekle yükümlüdür. Uygulamada fiili el atma ve hukuki el atma olarak iki türü bulunan kamulaştırmasız el atma, Kamulaştırma Kanunu uyarınca belirlenmiş ve idareye bir yetki tanıyan kamulaştırma işleminin usule aykırı olarak yapılmış halidir.

  1. Fiili El Atma

İdarenin kamu hizmetini yerine getirmek amacıyla özel mülkiyete tabi taşınmaz üzerinde yapı inşa etmesi gibi durumlar fiili el atma olarak adlandırılmaktadır. Kamu idaresi fiili el atma gerçekleştirirken hiçbir bedel ödemeden özel hukuk tüzel kişisine ait taşınmazı yahut gerçek kişiye ait özel mülkiyete haiz taşınmazı kendi adına fiilen kullanır. Bu durumda kamu idaresi, kamulaştırma usullerine uymaksızın ve gerekli iş ve işlemleri yapmaksızın özel mülkiyete tabi taşınmaz üzerinde fiili hakimiyet kurarak burada bir yapı ya da herhangi bir tesis inşa eder.

  1. Hukuki El Atma

Hukuki el atmada fiili el atmadan farklı olarak kamu idaresinin taşınmaz üzerinde fiilen bir tesis ya da yapı kurmadan, yalnızca hukuki durumunun değiştirilmesi söz konusudur. Danıştay’ın bir kararında[1] davacının pay sahibi olduğu dava konusu taşınmazın büyük kısmının okul ve yol olarak ayrılmasının fiili el atma olmasa da hukuki el atma olduğuna karar verilmiştir.

Fiili El Atma İle Hukuki El Atma Arasındaki Benzerlikler ve Farklar

  • Her iki kamulaştırmasız el atma türünde de kamu yararı güdülmektedir.
  • Hem fiili el atmada, hem de hukuki el atmada idare bahse konu taşınmazlara el atarken sahiplenme amacıyla el atar.
  • Fiili el atmada zilyetliğin idareye geçirilmesi söz konusudur ancak mülkiyet hakkı halen asıl malike bırakılmaktadır. Hukuki el atmada ise zilyetlik de, maliklik de hak sahibinde kalmaya devam eder ancak malikin sahip olduğu haklar kısıtlanır. Bu hak mülkiyet hakkıdır.
  • Fiili el atma halinde mülkiyet kamu idaresine; malikin rızası ile, usulüne uygun kamulaştırma ile ya da dava ile mülkün bedeli malike ödenerek geçirilebilmektedir. Hukuki el atma için de aynı şartlar geçerlidir.
  • Fiili el atma şeklindeki kamulaştırmasız el atma işleminde idarenin usulüne uygun davranma niyeti yoktur. Hukuki el atma durumunda ise kamu idaresi kanun uyarınca usulüne uygun olarak kamulaştırma yapılması öngörülen 5 yıllık süre içerisinde kamulaştırma yapma amacıyla hareket etmektedir.
  • Kamulaştırmasız el atma türlerinden biri olan fiili el atmada kamu idaresinin eylemi haksız fiildir ve sonradan verilen rızayla ya da benzeri hukuki işlemle hukuka uygun hale getirilemez. Hukuki el atmada ise durum daha farklıdır. Zira bu durumda idarenin eylemi sessiz kalması sonucunda oluşan bir idari eylemdir. Buradaki hukuka aykırılık mülkiyet hakkını sınırlandıran işlem sonucunda kamulaştırmanın 5 yıl içerisinde yapılmaması halinde gerçekleşmektedir.
  • Kamulaştırmasız el atma davalarından fiili el atmaya ilişkin olanlar adli yargıda görülürken hukuki el atma davalarında idari yargı görevlidir.

Kamulaştırmasız El Atma Davası

Kamulaştırmasız el atma davası belli şartlar oluşması halinde açılabilecek bir davadır. Kamulaştırmasız el atma davası için davacı tapu sahibidir. Taşınmazına haksız olarak el atılmış olan gerçek ya da tüzel kişi yetkili organları bu davayı açma hakkını haizdir. Tapu sahibinin sağ olmaması durumunda davacılık hakkı mirasçılarına geçmekte olup, mirasçılar bu davanın tarafı olabilmektedir. Fiili el atma için görevli mahkeme daha önce de belirtmiş olduğumuz üzere asliye hukuk mahkemeleridir. Yetkili mahkeme ise haksız el atmanın konusu taşınmazın bulunduğu yer mahkemesidir. Hukuki el atmada idare mahkemeleri yine dava konusu taşınmazın bulunduğu yerdeki mahkemeler olarak düzenlenmiştir. Aşağıda açıklayacağımız tüm unsurların bir arada bulunmasıyla birlikte kamulaştırmasız el atma davası açılabilir hale gelecektir. Zira bazı unsurların mevcut olmaması yalnızca idarenin haksız fiili olarak nitelendirilmesine neden olabilecek ve bu nedenle kamulaştırmasız el atma davası açılması önünde engel olacaktır. Bu unsurlar şunlardır:

  • Kamu İdaresinin Özel Mülkiyetteki Taşınmaza Kamu Yararı Güderek El Atması

Kamulaştırmasız el atma davası açılabilmesi için ilk şart dava konusu edilebilecek bir taşınmazın bulunmasıdır. Bunun yanı sıra özel mülkiyete tabi bu taşınmaza kamu yararı amacı taşıyan bir idari eylem sonucunda el atılmış olması gerekmektedir. İdarenin meydana getirdiği hukuka aykırı eylemde dahi kamu yararı amacıyla hareket etmiş olması esastır. Kamu yararı taşımayan bir el atma sonucunda malike tanınan tek hak idarenin haksız fiil sorumluluğuna gidebilmesidir. Kamulaştırmasız el atma davası bu bakımdan yalnızca kamu yararı ile hareket eden idarenin bir eylemi sonucunda gidilebilecek olan yoldur.

  • Kamulaştırmasız El Atma Yapan Kamu İdaresinin El Atmayı Yetkili ve Görevli Kılındığı Konularda ve Alanda Yapmış Olması

Devlet tüzel kişileri ve kamu tüzel kişileri, kanunla kendilerine kamulaştırma hakkı ve yetkisi verilmiş kamu idareleridir. Dolayısıyla kamulaştırmasız el atma davası açabilmek için haksız el atmanın kanunla yetkili kılınmış idareler eliyle yapılmış olması gerekmektedir. Ayrıca, bu el atmanın yapılabilmesi için hakkı kullanan kamu idaresinin görev alanına açıkça girmekte olan bir konuda yapılmış olması şartı aranmaktadır.

  • Kamulaştırmanın Usule Uygun Olarak Yapılmamış Olması

Mülkiyet hakkını gasp eden kamulaştırmasız el atma, kamu idaresinin hukuka uygun ve usulü belli olan, ayrıca ve açıkça kendisine verilmiş bir hak olarak düzenlenen kamulaştırma işlemini hukuka aykırı olarak gerçekleştirmesiyle olur. Bu yönüyle kamulaştırmasız el atma olan fiili el atma ya da hukuki el atmalarda idareye tanınan kamulaştırma yetkisi usulüne uygun olarak kullanılmamaktadır. İdarenin kamulaştırma işlemlerini gerçekleştirmeksizin, bedel ödemeden örneğin yol yapımı sırasında özel mülkiyete tabi parselleri kullanması ya da bu taşınmazlar üzerinde özel mülkiyete tabi yapıları yıkması gibi eylemleri kamulaştırmasız el atma olarak değerlendirilmektedir. Kamulaştırma kamu idaresinin yasal mal edinme yöntemi olarak gösterilirken kamulaştırmasız el atma hali ise durumun tam tersi yani yasal dayanak arz etmeyen bir işlemdir.

  • Özel Mülkiyete Tabi Taşınmaza Fiilen El Atılmış Olması

Fiilen el atma aslında özel hukuk tüzel kişisi ya da gerçek kişinin taşınmaz üzerinde sahip olduğu mülkiyet hakkını kısıtlayan bir eylemdir. Davaya konu taşınmazın idarece fiilen işgal edilerek kullanılıyor olması yahut üzerinde yapı, tesis gibi binaların inşa edilmiş olması da fiili el atmadır. Kamulaştırmasız el atma davası açabilmek için özel mülkiyete tabi ve malikinin bu yapı ya da taşınmazın üzerinde sahip olduğu mülkiyet hakkı idarenin fiili el atmasıyla kısıtlanmalıdır.

[1] Danıştay HGK, K:2015/1773.